A printzìpios de su Noighentos su Continente Betzu resurtaiat perigulosamente partzidu: Rùssia, Frantza, Inghilterra a un’ala, Germània, Àustria – Ungheria, Impèriu Turcu, Bulgaria e Itàlia (Trìplitze Alleàntzia, 1882) a s’àtera. Cun su Presidente Giolitti s’istadu italianu si nch’acostat semper de prus a sa Frantza, fintzas a rùpere a su Patu de Londra (26/4/1915), acordu segretu intre Itàlia e Trìplitze Intesa contra a sos Impèrios Tzentrales.
Su 28 de Làmpadas de su 1914 su natzionalista panserbu Gavrilo Pirncip ochiet in Sarajevo a Frantziscu Ferdinandu, Artziduca de Àustria e a sa mugere sua. Pro risposta s’Àustria intimat gherra a sa Sèrbia (28 de Trìulas). S’Itàlia, imbetzes, si decrarat neutrale (3 de austu). Sos cumandos tedescos aiant isetu de finire sa gherra in carchi chida (Blitzkrieg, “gherra a lampu”). Ma sas previsiones issoro sunt faddidas. In pagu tempus sa luta de movimentu si mudat in unu chimentu de positzione.
In sa Gherra Europea 100.000 Sardos sunt recramados. Su primu de martzu de su 1915 naschent - in Sìnnia e in Tèmpiu - su 151 e su 152 regimentu de fanteria “Brigata Sassari”, unu corpus formadu agiomai dae Sardos ebbia che a su Tercio de Cerdeña (1564 – 1718) de edade ispagnola, a su Reggimento Sardegna sabàudu e a sa Brigata Cagliari (1862 - 1991). Su 25, 26 e 27 de Trìulas sa Brigata est impinnada in sas primas batàllas, sa de “Bosco Cappuccio”, “Bosco Lancia” e “Bosco Triangolare”. Sos Sardos, a su gridu de “Bivat sa Sardigna!” binchent sos àustro – ungàricos. Promores de custas atziones eròicas sos tatarinos sunt tzitados, pro sa prima borta, in su Bolletinu de su Cumandu Supremu.
In su 1916 lompet sa prima medàllia de oro de sa Brigata pro sa reconchista de su massissu de sas Meletas (Monte Fiore, Monte Castelgomberto, Monte Spil e Monte Miela) e de su Monte Zèbiu. Custos fatos sunt contados in su libru “Un anno sull’altopiano” de Emìliu Lussu. A pustis de sa ruina de Caporetto sos Sardos parant fronte a s’invasione austrìaca in sa làcana de su frùmene Piave (1917). In su 1918 sos isulanos logrant sa segunda medàllia de oro in s’atzocu de sos Tres Montes (Col Rosso, Col d’Ecchele, Monte Valbella). Sos Sardos, in custa pelea globale, ant a tènnere sa pertzentuale de mortos sa prus arta de Itàlia, 13.602 persones - su 13,8% de sos recramados - contra su 10,4% de sa mèdia natzionale.
Sa gherra però unit sos Sardos siat a unu livellu internu, incurtzende sas distàntzias sotziales (mere – tzeracu), siat unu livellu esternu, faghende∙nde essire a campu unu “Nois colletivu”, manifestadu bene in su gridu de batàllia de sa Brigata Tataresa, “Fortza Paris!”. Esistint analogias cun su triènniu rivolutzionàriu sardu (1793 – 1796) cando sa Sardigna, respinghende a sa sola s’armada frantzesa de s’ammiràlliu Truguet, preguntaiat prus autonomia a su guvernu de Torinu cun sas “chimbe dimandas” e posca cun Giuanne Maria Angioy, babbu sa rebellia anti-feudale. Sos Sardos aiant lutadu in sa patada de su Carsu pro assegurare a sas famìllias issoro una terra de laorare e pane pro sos fìgios. Custas isperas però fiant destinadas a restare sònnios. S’Ìsula, orfanada de sos mègius giòvanos suos, nd’at a essire dae custu cunflitu prus afligida de in antis.
In sa matessi ora chi s’Irlanda fiat pro alcantzare s’indipendèntzia dae su Rennu Unidu (11 de Trìulas 1921), sos ex – cumbatentes fundaiant su Partidu Sardu (17 Abrile, Aristanis), movimentu chi teniat che obietivos s’autonomia amministrativa de s’Ìsula, sa riforma agrària e doganale e sa difusione de su modellu mutualìsticu e cooperativìsticu. In Itàlia, in su mentres, bidet s’arbèschida su Partidu Comunista (21 ghen.) de su sardu Antoni Gramsci. Sos sardistas si presentant a sas eletziones italianas unu mese posca de sa fundatzione, otenende in s’Ìsula 1\3 de sos cunsensos sardos e eleghende 4 deputados (Pedru Mastinu, Paulu Orano, Umbertu Cau e Emìliu Lussu). Sa base de su movimentu fiat indipendentista, ma sos leaders timiant meda custa solutzione. Su cales chi su 8 de Nadale de su 1921 Emìliu Lussu decrarat a su Parlamentu italianu chi su Psd’Atz fiat “autonomista” e non “separatista”, mentres in s’àula si reconnoschiat s’istadu de Dominion a s’Irlanda (6 de Nadale 1921).
S’annu in fatu, cun sa màrtzia a cara a Roma (28 de Santugaine 1922), su cuadru polìticu sardu e italianu ant a cambiare drammaticamente. Bentos noos de òdiu e de morte sulaiant subra s’Europa e su mundu, ancora fertu in intragnas dae sos trincos de sa Prima Gherra Mundiale.
A incuru de Antoni Flore
Please wait...
