A partire dae su de VII sèculos d.C. sa Sardigna, posta in sa làcana otzidentale de s’Impèriu Romanu de Oriente, dassada assolada in sos destinos suos, si fiat dèvida organizare autonomamente, màssimu pro si garantire sa defensa militare. Su cales chi, intre su de VIII e su de XI sèculos (710-11;735-36;752-753;816-817;821-822;934-35;1015-16), s’Ìsula est istada sugeta a atacos meda dae parte de sos Saratzenos, chi chircaiant de l’ocupare pro sa richesa sua e pro sa positzione istratègica de importu chi aiat e at in su golfu de su Mediterràneu otzidentale.
In custu tempus unas cantas famìllias de su patritziadu locale aiant prenadu s’ausèntzia de sas istitutziones imperiales bizantinas, imponende∙si politicamente in s’iscenàriu polìticu sardu (fine VII sèculu). Sos Giugados naschent, duncas, promores de una divisione territoriale intre sos mermos de una matessi famìllia, sos de Lacon – Gunale, comente sos nùmenes de sos primos Giùighes parent cunfirmare. Su Iudike o Re, signore a cabu de su Giuigadu, auniat in sei duas figuras tìpicas de s’amministratzione bizantina pretzedente: su praeses (poderiu giurìdicu - tzivile) e su dux (poderiu militare). Su primmu judex provinciae est dàbile chi esseret istadu in Santa Ìgia (Casteddu), guvernende dae in ie totu canta sa Sardigna.
Pro esigèntzias de bardiare su logu, custu Giùighe originàriu, probabilmente, aiat detzisu de cuntzèdere a unos cantos logutenentes sas matessi prerogativas suas. A lenu a lenu custas partiduras territoriales aiant logradu semper prus autonomia. Naschiant gasi sos bator rennos de Turres, Gaddura, Arbarè e Càlari.
Su soberanu de custos logos no aiant unu deretu illacanadu subra sos guvernados. Su cales chi sa legitimatzione de su poderiu de su iudike andaiat peri duas bias: sa sutzessione dinàstica e s’eletzione dae parte de sa Corona de Logu, assemblea de sos printzipales e de sos eclesiàsticos de sa mereia (curadores, nòbiles, pìscamos de sas diòtzesis de su Giuigadu, rapresentantes de sa capitale). Su re, tando, deviat istipulare unu patu (bannus consensus) cun su pòpulu, rapresentadu dae sa Corona de Logu. Si su regnante mancaiat in custu, sos tzitadinos asserbaiant sa possibilidade de si rebellare.
Sos Giugados fiant istados soberanos e perfetos, essende ca non reconnoschiat àteros istados subra de issos e ca fiant frunidos de sa summa potestas, diat èssere sa capatzidade de istipulare acordos internatzionales. Ma fiant fintzas organizatziones chi mustraiant tratos de modernidade. Su patrimòniu personale de su Giùighe (de pegugiare), pro esempru, resurtaiat distintu dae cussu de su logu (de rennu). Cust’ùrtimu beniat amministradu dae s’armentàriu de rennu (pro sa parte finantziària) e dae su maiore de càmara (chi custoiat sas siendas e las impreaiat materialmente). Si su re fiat de edade minore, sa Corona de Logu podiat nominare unu Iudike de factu o dare sa regèntzia a sa mama. Sas fèminas podiant devènnere iudikissas cun s’estintzione de s’ala maschile de sa famìllia. Un’aspetu custu de tènnere in cunsideru a sa lughe de una realidade, cussa medievale, marcada dae su maschilismu e da una tzerta misoginia.
Sighit
A incuru de Antoni Flore
