Mancari su tratadu de Londra - in ue su Regnu de Sardigna s’est tzèdidu a sos Ducas de Savòia, prìntzipes de Piemonte - siat de su 1718, sa falada cuncreta de sos amministradores piemontesos in fatu a su visurei nou, Filipu Guglielmu Pallavicini, barone de St. Rémy, est de su 1720. Dae tando a oe, sa Sardigna est ligada pro sa polìtica, s'economia e sa cultura a sa penìsula italiana peri su Piemonte, essende∙nche pro semper dae s’àrea ibèrica. Tando, cuntrastende sos tratados internatzionales chi proibiant de modificare sa sustàntzia ibèricu-aragonesa de sas istitutziones sardas, sos polìticos piemontesos introduent s'italianu che limba ufitziale de Sardigna.
In custu tempus si nde bogant a bellu a bellu sas difesas militares de sas tzitades sardas e benit esasperadu su cuntrastu intre Casteddu e Tàtari, dualismu istòricu chi rispondiat naturalmente a sas esigèntzias de sos Sardos de Cabu de susu e de sos Sardos de Cabu de giosso. Ma pro sa lògica amministrativa noa, sa tzentralidade at a èssere in unu logu solu e non in duos, comente fiat in edade ispagnola cun su Tribunale de s'Incuisitzione in Tàtari e cun sa Reale Udièntzia in Casteddu.
Contradditziones de una polìtica finas illuminada, comente sa de òmines che Larentzu Bogino, Ministru de sos Afàrios de Sardigna (1759-1773), chi cuntrastaiat cun sa cultura econòmica feudale de sos barones sardos. In s’ìnteri chi sa rivolutzione frantzesa tocaiat sa Sardigna, sos Sardos gherrant contra de sos frantzesos. Su 23 de ghennàrgiu de su 1793, s’ammiràlliu frantzesu Laurent Truguet (1752-1859), a pustis de àere ocupadu s’ìsula de Càralu-forte, si presentat ogros a Casteddu forte de 11 vasellos, 6 frigadas e 3 galeotas. Su 27 comintzat su bombardamentu de sa tzitade. Sos Sardos resistint.
Sa defensa de sa Sardigna est aprontada dae sos Sardos. Nòbiles e eclesiàsticos de s’Ìsula arruolant sos militzianos dae sas biddas. Su visurei Balbiano (1790-1794) e sos capos militares piemontesos, imbetzes, abarrant firmos a un’ala. Su 14 de freàrgiu de su 1793, in sa praja de Mraxiani Arrùbiu (Cuartu), isbarcant 4000 frantzesos. Sas càrrigas de sa cavalleria sarda, però, resurtant a los firmare. Cumandaiat s’esèrtzitu isulanu Girone Pitzolu e Bissente Sulis. Su bombardamentu, a onni modu, sighit. Su mare malu impedit unu segundu isbarcu. A cabu de dies sos frantzesos comintzant a recuperare sos sordados abarrados in sa costera. Sos mortos, in s’ala de sos transalpinos, sunt 600. Intre su 20 e su 22 de freàrgiu sos atacantes lassant su portu de Casteddu. Su 25 de maju at a èssere sa bia de Càralu-forte puru.
Semper a coa de freàrgiu (23) 600 òmines ghiados dae su coronellu Pierre-Paul Colonna de Cesari Rocca, ocupada s’isuledda de Santu Istèvene, printzìpiant a bombardare Sa Madalena. S’assaltu faddit. Intre sos frantzesos b’aiat puru unu personàgiu chi at a fàghere faeddare de sei: Napoleone Bonaparte.
Tando, fortes de custa bìnchida de importu, sos Sardos pedint prus autonomia a Vitòriu Amedeu III (1726-1796). Intre su mese de trìulas e de cabudanni de su 1793 una delegatzione sarda (Pitzolu, Sìrcana, Simon, Aymerich, Ramasso, Sisternes) nch’andat a Turinu portende fatu sas chimbe dimandas, isetos e isperas de sa Natzione Sarda:
1) adunàntzia de sas Cortes Generales pro tratare argumentos chi pertocant bisòngios pùblicos; 2) cunfirma de totu sas leges de costumàntzia; 3) s’asserbare fainas e impreos pro sos Sardos; 4) costitutzione de un Consìgiu de Istadu pro minimare su poderiu illacanadu de su visurei; 5) nòmina de unu ministèriu de amparu a sos afàrios de Sardigna in sa corte de Turinu.
Su primu de abrile de su 1794, su ministru Graneri respinghet sas chimbe dimandas. Sa resurtada negativa non benit comunicada a sa delegatzione ma a su Visurei, in Sardigna, chi at a girare sa nova a sos istamentos. Custa risposta at prodùere discuntentu mannu. Sos Piemontesos, in prus, disconnoschiant gasi s’eroismu mustradu dae sos Sardos in sa pelea contra sos Frantzesos: «Seguendo le indicazioni del viceré Balbiano, le onorificenze militari furono accordate, con evidente ingiustizia, alle truppe regolari, che avevano dato così misera prova di sé. […] Alla Sardegna, che aveva conservato alla dinastia il regno, venne concessa ben povera cosa: 24 doti da 60 scudi da distribuire ogni anno per sorteggio tra le zitelle povere e l’istituzione di quattro posti gratuiti nel Collegio dei nobili di Cagliari; altre simili miserie». (Girone Sotgiu)
In custu tempus sa poesia sarda, piga•nde ispuntu dae sa delusione pro s'atzione de su guvernu piemontesu a pustis sas riformas de s'Illuminismu, si bortat a temas de sa realidade, comente in s'Innu de "Su Patriotu Sardu a sos Feudatàrios",cantzone cumposta dae su barone de Otieri Frantziscu Ignàtziu Mannu (1758-1839).
Custu cantu polìticu (istampadu in Còrsica, e chi tzirculaiat clandestinu) fiat cumpostu de 376 otonàrios in rimas. A pustis de sa descritzione de una situatzione reale chi prus non si podiat prus bajulare, s’innu sighit cun su cumbidu a unu cambiamentu sotziale e econòmicu radicale, ispinghende su pòpulu sardu a si nd’ischidare.
Sighit
A incuru de Antoni Flore
