In su 1964 Zusepe Dessì, unu de sos iscritores mannos de Sardigna, aiat publicadu “Eleonora d’Arborea, racconto drammatico in quattro atti”. Su chi nd’essit a campu est unu personazu romanzadu in ue, prus de totu, est marcada s’umanidade e sos sentimentos chi l’ant animada mòvida in s’operadu sou. Inoghe amus seberadu de bortare in limba sarda una pàgina subra sa detzisione de giambare sas leges cunforma a sos tempos chi si vivent, meledos chi si concruent cun sa publicatzione de sa Carta de Logu.
Bisonzat de bi pensare, a sa paghe, finas cando s’est in gherra. Bisonzat de l’aprontare, sa paghe, e prepararesi… Non podimus isetare chi finat sa gherra pro fàghere sas leges chi ant a dèvere regulare sa vida nostra de cras. Deo no apo passèntzia… Cherzo trabagliare dae como pro sa paghe.
Cherzo trabagliare pro su tempus benidore. Mi penso comente at a èssere sa vida cando amus a èssere in paghe, padronos de campare subra sa terra nostra comente nos agradat… Tocat de bi pensare dae como. Bois, Bore Lavra, narades chi nudda càmbiat e chi sas leges bonas devent durare sèculos, chi sunt fatas pro sos fizos de chie las at fatas, e pro sos fizos de sos fizos issoro… e azis rejone; E bois Giuanne Uda, narades chi su mundu non faghet àteru si non chi giambare suta sos ojos nostros, giambat in presse, e aprovades cun custu argumentu sa proposta mia. Finas bois azis rejone. Ma sas rejones chi mi movent a pònnere manos a sas leges sunt àteras. Perun’òmine de lege podet fàghere un’òpera cumprida. E non ca li manchent sas capatzidades – basta a èssere pessones de bonu sensu e capatzes de lègere e iscrìere ! – ma proite sa vida de s’òmine est semper tropu mutza. Est pro custu chi sos montes nos parent firmos, ma in veridade si movent… si movent comente sos pòddighes de sa manu!… it’azis fatu bois cand’azis agiuadu a babbu meu? Bos azis inventadu sas leges? No, non las azis inventadas. Las ascuataizis, emmo, las ascurtaizis… Azis ascurtadu su chi sa zente costumaiat, su chi in sèculos de vida dae babbu in fizu s’imparaiat, azis ascurtadu sa sabidoria de su pòpulu. Sos disizos. Ma no azis pòtidu iscrìere totu. Una parte ebbia, minoredda.
Tando deo no est chi cherzo cambiare sas leges de babbu meu – sas leges bostras – bi cherzo agiùnghere carchi cosa ebbia, cun s’agiudu de sos mannos ma finas de sos giòvanos. Deo como bos cherzo mustrare custu còdighe nou: custu est su frutu de s’isperièntzia mia in custos annos de guvernu. Bois, sos cossizeris mios, b’azis a agiùnghere sa bostra. Legìdelu, ognunu de bois at a aprontare sas modìficas, sas agiuntas chi at a crèere netzessàrias.
Dae inoghe a ses meses nos torramus a reunire e nd’amus a faeddare. Si sa vida nos agiuat intro de duos annos su còdighe at a èssere prontu e promulgadu in totu s’ìsula. Fizos nostros ant a àere su chi amus fatu nois, e finas issos una die b’ant a agiùnghere carchi cosa. Calicunu s’est pisuladu nerzende chi non fiat giustu de faeddare de riforma de su Còdighe, chi si deviat faeddare de modìfica o de creschimenta.
Dae annos e annòrios semus in gherra cun sa s’Aragona, su Re nos cuntenstat su diritu nostru a s’indipendèntzia e b’est chie narat chi primu de pònnere manos a su Còdighe tocat a pònnere a postu sos raportos cun su Re.
Deo intendo sas rejones de sos mannos, de sos cossizeris, sas dudas issoro, sos meledos, sos pensamentos ma nois nos devimus dare ite fàghere pro s’indipendèntzia nostra, devimus gherrare. Est subra de custu chi si fundat su còdighe nou. Su Re de Aragona cheret partzire sa Sardigna intre de sos Barones suos… Nois matessi, giùighes de Arborea, deo, maridu meu, fizos mios amus a finire pro èssere feudatàrios suos, si atzetamus de èssere padronos de sa terra chi inoghe est de totu, de totu, massajos e pastores. Cada bidda, cada famìlia, cada òmine inoghe est padronu de sa terra. Sa terra est de totu, inoghe. Non ch’at logu pro sos barones, chi siant aragonesos o pisanos, ma mancu genovesos o sardos chi siant… Nois guvernamus segundu sa lege nostra antiga, e est custa lege nostra antiga chi deo cherzo amparare, chi cherzo defensare e iscrìere pro chie restat… Si in finitia nois – Deus non cherfat – amus a pèrdere sa gherra chi como semus binchende… si sa forzas nos ant a bènnere mancu, e diamus pèrdere sa partida deo cherzo chi custa lege, chi si rezet subra de sa giustìtzia, restet iscrita pro sos sèculos e pro sa zente ch’at a bènnere. Ant a passare Res e barones ma sa lege nostra at restare ca est una lege de giustìtzia.. finas si dae inoghe a batordigh’annos o batòrdighi generatziones b’at a èssere calicunu chi at a fàghere carchi arràngiu o carchi agiunta, antzis, custu l’at a mantènnere in bida.
