Cales sunt sas resones istòricas chi ant portadu in Sardigna a sa manifestatzione de su banditismu? Custa realidade est semper istada de acostare a un’espressione delincuentziale o puru, in su cursu de sos sèculos, at tentu un’àteru significadu?
Pro analizare custu fenòmenu cumplessu devimus andare in de segus meda in su tempus pro nde bogare a campu sos peàgios de s’istòria nostra comunitària.
Movende dae su 215 a.C. sos Romanos, domada sa rivolta de sas polis costeras de sa Sardigna Otzidentale (Cornus), s’agatant impignados a gherrare contra a sos Sardos Pellitas ebbia, sos abitadores de sos montes, de sos padentes, bestidos de peddes, definidos dae Tzitzerone “mastrucati latrunculi”. Strabone (60-21 a.C.), geògrafu e istòricu grecu, cramaiat custa rèpula Diaghesbeis, partzidos in Akonites, Sossinatoi, Paratoi, Balaroi.
Titu Lìviu (59-17 a.C.), istòricu romanu, sustenet chi ancora in tempus suo sos Sardos fiant gente “ne nunc quindem omni parte pacata”. Sa tècnica militare de iscòntriu de sos indìgenos isulanos fiat cussa de sa gherrìllia, de s’afracada, de sa luta coddu pro coddu, màssimu in tretos de buscu, in ue sas legiones romanas non podiant espressare totu su potentziale militare issoro. Marcu Pompòniu Matho (cònsole in su 231 a.C.), a manera de nde bogare sos rebelles dae sos cuerros issoro, fiat bènnidu a impitare fiotos de canes mastinos contra sos Sardos.
A tempus de triulare sos Pellitas - comente nos contat Carta Raspi - rupiant in sas argiolas, furende∙nche s’incùngia in pessu fata in pare a su bestiàmene, traghende posca fogu a cantu non resurtaiant a tragiare. Intre su 178 e su 176 a.C. una rebellia manna de sos Iliesos e de sos Bàlares (pòpulos nuràgicos), - ammasedada dae su cònsole Tibèriu Sempròniu Gracu - aiat minetzadu sas tzitades romanas printzipales de Sardigna, comente aiat afirmadu s'ambasciada imbiada a su Senadu dae su pretore Ebùtziu (178 a.C)..
In su 111 a.C. si registrat s’ùrtimu triunfu romanu contra sos Sardos, logradu dae su procònsole Marcu Tzetzìliu Metellu. Dae custu momentu tzessant sas cuntierras intre tardu-nuràgicos e capitulinos. Custos ant a puntare, de prus in prus, a s’atividade diplomàtica pro cuntènnere sas chertosas populatziones tribales. Giai in sos primos annos de s’Impèriu esistiant sas “civitas barbariae”, tretos francos populados dae sos Sardos lìberos, non sutamìtidos a su controllu romanu.
In sa formatzione de custu maquis resistente, in sa dicotomia contrapositiva “ìsula- mare”, bene resumida dae su ditzu “furat chie benit dae su mare”, naschet sa “chistione sarda”. S’oponimentu intre sa tziviltade de monte - autòctona - e cussa istràngia de sas marinas e de sos pranos est una costante in s’istòria isulana. A un’ala duncas b’est sa montagna, cun s’economia sua pastorale, su possessu comunu de sas terras, sos clans familiares, regulados dae còdighes orales e arcàicos, a s’àtera su pranu, cun sa vida sua assotziada, cun s’economia de negòtziu, cun sas tzitades, collocu de sos dominadores, in ue sos raportos sotziales si fundaiant in sas cunventziones urbanas e in su profetu econòmicu.
Intro de custa sotzialidade cantonale, chi s’aberiat a su mundu cada a tantu, pro sèberu, printzìpiat a s’isvilupare un’ideologia de s’esistèntzia cuntzepida comente resistèntzia, che rialia contra sos elementos naturales e bàrdia a cara de sas carpiduras istràngias. Est in concruos custa una bisione pessimìstica de su bìvere. Fintzas su messàgiu cristianu (intradu in Barbàgia a partire dae su 594 a.C.) paret patire de custa impostatzione culturale antiga: pensamus a sos Santos Cristos làngios e dolimados e a sas Madonnas de sos Sete Dolores, tantu venerados e presentes in sas biddas rurales de s’internu sardu.
Una prima fonte de documentatzione de su fenòmenu de su banditismu l’incontramus in sos Istatutos Tataresos, promulgados intre sa fine de su 1200 e su printzìpiu de su ‘300. In sos artìculos 82 e 127 (Libru I) leghimus chi sos benes de su bandidu non podiant èssere tocados dae nissunu, promores ca custos diveniant propiedade de su Comunu e chi fiat proibidu allogiare e favorèssere sos foressidos. In su de duos artìculos de su libru 2 imbetzes s’autorizat cale si siat persone a fèrrere e a ochìere totu sos chi si sunt bandidos dae sa tzitade pro sas neghes de morte, fertas graes (membru secatu) e fura.
In sa Carta de Logu (fine XIV sèc.), costitutzione de sa Repùblica Sardisca, est a incàrriga de sas bidda su de tènnere sos bandidos (cap. VII): “Constituimus, ed ordinamus, chi, si alcunu esserit isbandidu dae sa Terras nostras per homicidiu, over pro alcun’attera occasioni, pro sa quali deberit morri, e vennerit ad alcuna dessas Villas nostra senza esser fidadu, e basadu per Nos, siant tenudos sos Jurados, ed hominis de cussa Villa de tennirillu, e battirillu assa Corti nostra; e si nollu tennerint, e battirint, secundu chi est naradu de supra, paghit sa Villa mana a sa Corti nostra pro sa negligencia issoru liras vintichimbi, ed issa Villa piccinna liras bindighi, ed issu Mayori de cussa Villa de per see liras deghi, e ciascunu Juradu liras chimbi: e ciò s’intendat , si sos hominis de cussa tali Villa illu ischirint: e si alcunu homini dessa ditta Villa illu recevirit, e recettarit cussu tal’isbandidu palesementi, o a fura, e darit illu consigiu, ajuda, o favori, s’illi pro see, istit in prexoni a voluntadi nostra: salvu chi si cussu isbandidu bennerit a domu dessa mugeri, over de su padri, o dessa mamma, o dess’aviu, ed avia, o dessu figiu, o figia, o dessu fradi, o dessa sorri carrali, chi cussas personas non siant tenudas assa machicia dessa predittas liras centu in totu, nen in parti”.
Si in su tempus de sos Giùighes su banditismu est presente ma cuntènnidu, in edade ispagnola at a esplòdere in totu sa potèntzia sua, a cajone de sas prepotèntzias de su sistema feudale, istitutzione de introdutzione noa. Sunt sos annos de sos ladrones e saltadors de camins, bandas de foressidos ispetzializadas in furas e brigadas, chi godiant de s’ampramanu de aristocràticos e eclesiàsticos.
Sighit
A incuru de Antoni Flore
